Jumat, 10 Februari 2012

CERITA JAWA JAKA TINGKIR BY:AHMAD BADRUL

Jeneng asline yaiku Mas Karebet, putra saka Ki Ageng Pengging. Jeneng mau, asale saka bapakke nanggap wayang beber ngepasi laire Jaka Tingkir. Nalika Mas Karebet umur sepuluh taun, Ki Ageng Pengging diukum pati, merga dituduh mbrontak saka Kesultanan Demak. Ora sawetara suwe ibune uga seda. Banjur Mas Karebet dipek anak dening Nyi Ageng Tingkir. Dheweke pamit marang Nyi Ageng Tingkir saperlu meguru.

Mas Karebet nyinau ilmu agama. Dheweke meguru marang Sunan Kalijaga, banjur meguru maneh menyang Ki Ageng Sela. Dening Ki Ageng Sela, diaku anak lan digandeng sedulurke karo putu-putune yaiku Ki Juru Martani, Ki Ageng Pemanahan Lan Ki Panjawi. Jaka Tingkir lunga menyang Kasultanan Demak Bintoro. Ing Demak, dheweke mangggon ing omahe Kyai Gandamustaka (pamane Jaka Tingkir) kang dadi lurah ganjur (ngurusi mesjid). Dening Sultan Trenggana, Tingkir diangkat dadi lurah wiratamtama.
Ing sawijining dina, Kesultanan Demak nganakake sayembara milih prajurit. Tingkir kang diutus mbiji. Ana salah sijining calon prajurit kang rupane ala senengane pamer lan umuk, arane Dadungawuk Jaka Tingkir kang ora seneng marang calon prajurit iku banjur nguji kasektene, tanpa dinyana, Dadungawuk tiwas sanalika. Marga saka prastawa iku, Tingkir banjur ditundung saka Demak
Jaka Tingkir banjur meguru marang  Ki Ageng Banyubiru, Tingkir diwenehi lemah kang bisa ndadekake dheweke bisa katampa maneh ing Demak Bintoro. Saka Banyubiru Jaka Tingkir mangkat menyang Demak dikancani dening muride Ki Ageng Banyubiru kang aran Mas Manca, Mas Wila, lan Ki Wuragil.
Rombongane Jaka Tingkir ngliwati kali Kedung Srengenge nganggo getek Kyai Tambak Boro. Ing tengahing kali, rombongane Jaka Tingkir dicegat siluman baya. Kekarone adu kasekten, baya-baya padha kalah, banjur aweh pambiyantu marang rombongane Jaka Tingkir nganti tekan sebrange kali.
Tumekane ing Demak, Jaka Tingkir ngeculake kebo kang wis dileboni lemah ana kupinge lan digiring menyang lapangan. Kebo mau ngamuk ora karuan. Lan ora ana kang bisa ngadepi polahe. Sultan Trenggana kelingan marang kasektene Jaka Tingkir, lan ngutus prajurit supaya Jaka Tingkir bisa ngrampungi ontran-ontran mau. Ora angel anggone Jaka Tingkir ngalahake kebo mau. Marga saka tumindake, Sultan Demak ngangkat Tingkir dadi Lurah Tamtama maneh.
Kasektene Jaka Tingkir, ndadekake dheweke dadi bupati Pajang lan ganti jeneng dadi Adipati Hadiwijaya. Duwe bojo Ratu Mas Cempaka, putri saka Sultan Trenggana. Sawuse Sultan Trenggana seda ing taun 1546, putrane kang aran Sunan Prawoto ngganteni dadi ratu, ananging tiwas ing tangane Arya Penangsang kang isih kapetung sedulur saka Jipang. Aryo Penagsang uga mateni Pangeran Kalinyamat (putra mantu Sultan Trenggana kang dadi bupati Jepara).
Arya Penangsang ngirim utusan kangggo mateni Hadiwijaya ing Pajang, Ananging tekan Pajang utusane Arya Penangsang malah diladeni kanthi becik lan diwenehi hadiah. Ratu Kalinyamat njaluk Hadiwijaya supaya mateni Arya Penangsang, Ananging merga isih ana gandheng sedulur Hadiwijaya rumangsa pakewuh yen mateni kanthi cara terang-terangan.
Mula dheweke nganakake sayembara. Sapa kang bisa mateni Arya Penangsang, tanah Pati lan Mataram dadi duweke. Ki Ageng Pemanahan lan Ki Panjawi melu sayembara mau. Lan kang bisa niwasake Arya Penangsang yaiku Ki Juru Martani (ipene Ki Ageng Pemanahan).
Sawuse prastawa ing taun 1549 kasebut, Ratu Kalinyamat menehake Keraton Demak marang Hadiwijaya. Pusate dipindah ing Pajang lan Hadiwijaya dadi ratu kang sepisanan.Sultan Hadiwijaya uga ngangkat Mas Manca dadi patih kanthi gelar Patih Mancanegara, banjur Mas Wila lan Ki Wuragil didadekake menteri kanthi pangkat ngabehi.
Ki Panjawi antuk hadiah tanah Pati kanthi gelar Ki Ageng Pati. Ananging Ki Ageng Pemanahan isih nunggu merga Sultan Hadiwijaya ora age-age menehake tanah Mataram. Nganti taun 1556, tanah Mataram isih ditahan dening Hadiwijaya. Ki Ageng Pemanahan pakewuh arep jaluk marang Hadiwijaya. Sunan Kalijaga kang ngerti kahanan mau, coba nengahi. Alesane Hadiwijaya ngenani hadiah tanah Mataram iku, amerga dheweke was sumelang krungu ramalane Sunan Prapen yen ing Mataram arep lair keraton kang bakale ngasorake Pajang.
Sunan Kalijaga mbujuk Hadiwijaya supaya netepi ing janji. Lan Pemanahan uga wajib sumpah prasetya mring Pajang. Ki Ageng Pemanahan jejuluk Ki Ageng Mataram, lan wajib ngadep mring Pajang.
Ki Ageng Pemanahan peputra Sutawijaya, kang ngganteni dheweke sawuse seda. Mataram ing tangane Sutawijaya saya makmur. Ananging Sutawijaya ora gelem menehi laporan uga ora gelem bayar pajek mring Pajang. Ing taun1582 Raden Pabelan (ponakane Sutawijaya) gawe geger ing taman kaputren Sekar Kedaton( anakke Hadiwijaya), Pabelan diukum pati, lan ramane kang aran Tumenggung Mayang disingkirke menyang Semarang. Ibune Pabelan (adhi saka Sutawijaya) njaluk pitulungan marang kangmase. Sutawijaya ngirim utusan supaya bisa nylametake Tumengggung Mayang saka paukuman. Tumindake Sutawijaya dianggep luuput dening Hadiwijaya, banjur Pajang nyerbu Mataram. Perang mau dimenangake dening pasukan Mataram. Sawuse kalah perang, Hadiwijaya kondur neng Pajang, nandang gerah, banjur seda lan disarekake ana ing Desa Butuh, Sragen.
Ana ing kraton, Lurah Ganjur langsung sungkem marang Sultan Demak lan nyuwun ngapura. Nanging Sultan Demak ngendika yen piyambake kesengsem karo Jaka Tingkir, lan ngangkat Jaka Tingkir dadi lurah prajurit pratama.
Ing sawijine dina, Sultan Demak perlu nambah 400 prajurit tamtama. Calo-calon lurah mau kudu wong sing kuwat, lan sigap. Ing pendapa Kraton Demak dibuka lamaran kango ndaftar prajurit tamtama. Salah sijine kang ndaftar yaiku Dadungawu. Dheweke jejaka saka desa sacedhake Kraton Demak. Praupane medeni, kumisi dawa, kurang tata krama, lan suba sita. Nanging Dadungawu ing desane terkenal dadi uwong kang kebal marang kabeh jenise gegaman, lan uwong kang sakti mandraguna.
Meruhi Dadungawu kang duweni sipat kang kaya ngono, Jaka Tingkir krasa ora seneng. Terus Jaka Tingkir nantang Dadungawu. Karo Jaka Tingkir, Dadungawu diuji nganggo sada kang ditujes karo godhong suruh. Ana ing tantangan mau, Dadung awu kalah lan dadi patine.
Sultan Demak kang mireng kabar mau nesu, geneya uwong kang ora salah kok dipateni. Jaka Tingkir kang rumamgsa salah, budhal saka Demak lan ngumbara saparan- paran. Jaka Tingkir tekan ing Desa Butuh lan maguru marang Ki Ageng Butuh. Sawise ilmu kang diduweni karo Ki Ageng Butuh wis diajarake kabeh marang Jaka Tingkir, dheweke didhawuhi supaya bali ngabdi marang Demak.
Ing alun-alun Kraton Demak ana kedadeyan kang medeni. Yaiku ana kebo kang lagi ngamuk ora ana prajurit apa dene uwong biyasa kang bisa ngalahake kebo mau. Sultan kang mirsani yen Jaka Tingkir ana ing pingir alun-alun, ngutus marang prajurite supaya mrentah marang Jaka Tingkir dikon ngalahake kebo mau. Jaka tingkir kang wis duweni ilmu kang akeh saka Ki Ageng Butuh, langsung maju ing tengah alun- alun lan dheweke gampang wae anggone ngalahake kebo mau.
Sultan Demak kang mirsani sekabehane, langsung dhawuhi Jaka Tingkir supaya sowan. Ana ing Kraton Demak, karo Sultan Demak kabeh salah kang wis tau digawe karo Jaka Tingkir dingapura, lan dheweke diangkat dadi lurah prajurit tamtama. Kanggo tandha pasrah marang Sultan Demak, Jaka Tingkir ngowahi kabeh sikape kang ala. Lan dadi lurah kang apik, tanggung jawag, pungkasane Jaka Tingkir dadi putra mantune Sultan Demak.

MACAPAT BASA JAWA (NOOR KHOIRUNNISA)

Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Saben bait macapat nduwèni baris kalimat sing diarani gatra, lan saben gatra nduwé sawetara guru wilangan (suku kata) tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru lagu.[1] Macapat kanthi jeneng sing béda uga bisa ditemokaké jroning kabudayan Bali[2], Sasak[3], Madura[4], lan Sunda. Sajabané kuwi macapat uga naté ditemokaké ing Palembang[5] lan Banjarmasin.[6] Biasané macapat dimaknani minangka maca papat-papat, yaiku cara maca saben patang wanda (suku kata).[7] Nanging bab iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liya uga ana.[7] Macapat dikira muncul ing pungkasan jaman Majapahit lan wiwitané pengaruh Walisanga, nanging bab iki mung kanggo kahanan ing Jawa Tengah.[8] Sebab ing Jawa Wétan lan Bali macapat wis dikenal sadurungé teka Islam.[8]

Karya-karya kasusastran klasik Jawa saka jaman Mataram Anyar, umumé ditulis nganggo metrum macapat.[9]. Sawijining tulisan jroning wangun prosa utawa gancaran umumé ora dianggep minangka asil karya sastra nanging mung kayadéné 'daftar isi' waé.[9] Sawetara conto karya sastra Jawa sing ditulis jroning tembang macapat kalebu Serat Wedhatama[10], Serat Wulangreh[11], lan Serat Kalatidha.[12]

Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané dipérang dadi telung kategori: tembang cilik, tembang tengahan lan tembang gedhé.[13] Macapat digolongaké kategori tembang cilik lan uga tembang tengahan, déné tembang gedhé arupa kakawin utawa puisi tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram Anyar, ora dipatrapaké prabédan antara suku kata dawa lan cendhak.[13] Saliyané kuwi tembang tengahan uga bisa ngarujuk marang kidung, puisi tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.[14]

Yèn dibandhingaké karo kakawin, aturan-aturan jroning macapat kuwi béda lan luwih gampang dipatrapaké jroning basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké marang basa Sangskerta, jroning macapat prabédan antara suku kata dawa lan cendhak dilirwakaké.[13]

Aturan-aturan jroning macapat mau antara liya:

Déné, tembang utawa sekar sejatiné ana werna-werna. Lumrahé dipérang dadi telung jenis, yaiku: Sekar alit, sekar tengahan lan sekar ageng.

Bab lan Paragraf

[delikna]

[sunting] Étimologi

Macapat kerep dijarwakaké minangka maca papat-papat awit carané maca pancèn rinakit saben patang wanda.[7] Nanging iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liyané uga ana.[7]. Sawijining pakar Sastra Jawa, Arps ngandaraké sawetara makna liya ing bukuné Tembang in two traditions.[7]

Sajabané sing wis kasebut ing dhuwur, makna liya yakuwi tembung -pat ngarujuk marang cacahing tandha diakritis (sandhangan) jroning aksara Jawa sing relevan jroning panembangan macapat.[7]

Banjur miturut Serat Mardawalagu, sing dikarang d’ening Ranggawarsita, macapat minangka cekakan saka frasa maca-pat-lagu sing tegesé "nglgokaké nada kapapat".[7] Saliyané maca-pat-lagu, isih ana manèh maca-sa-lagu, maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu.[7] Miturut ujaring kandha maca-sa klebu kategori paling tuwa lan diciptakaké déning para Déwa lan diturunaké marang pandita Walmiki lan ditangkaraké déning sang pujangga istana Yogiswara saka Kedhiri.[7] Nyatané iki klebu kategori sing saiki disebut kanthi jeneng tembang gedhé.[7] Maca-ro klebu tipe tembang gedhé yakuwi cacahing ‘’bait’’ (pada?) saben pupuh bisa kurang saka papat sauntara kuwi cacahing sukukata (wanda?) jroning saben bait (pada) ora mesthi padha lan diciptakaké déning Yogiswara.[7] Maca-tri utawa kategori sing katelu yakuwi tembang tengahan sing miturut ujar diciptakaké déning Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakaké déning Pangeran Panji Inokartapati lan saduluré.[7] Wusanané, macapat utawa tembang cilik diciptakaké déning Sunan Bonang lan diturunaké marang para wali.[7]

[sunting] Sajarah

Macapat minangka sebutan metrum puisi jawa tengahan lan jawa anyar, sing nganti saiki isih ditresnani masarakat, nyatané pancèn angèl dilacak sajarahé.[15] Poerbatjaraka mratélakaké yèn macapat lair bebarengan karo geguritan abasa jawa tengahan, nalika macapat wiwit dikenal, durung diweruhi sacara premana. Pigeaud nduwèni panemu yèn tembang macapat dipigunakaké ing wiwitan periode Islam. Pratélan Pigeaud sing asipat informasi kira-kira iku isih perlu diupayakaké kacocogan tauné sing mesthi. Déné Karseno Saputra ngira-ira adhedhasar analisis marang sawetara panemu lan pratélan. Yèn nyata pola metrum sing dipigunakaké ing tembang macapat padha karo pola metrum tembang tengahan lan tembang macapat tuwuh ngrembaka sairing karo tembang tengahan, mula banjur dikira-kira yèn tembang macapat wis ana ing kalangan masarakat saora-orané taun 1541 masèhi. Pangira-ira iki adhedhasar angka taun sing ana ing kidung Subrata, Juga Rasa Dadi Jalma = 1643 J utawa 1541 masèhi. ( Saputra, 1992 : 14 ) Bab iki adhedhasar pola metrum macapat sing paling wiwitan sing ana ing kidung Subrata. Watara taun iku tueuh geguritan abasa jawa kuno, jawa tengahan lan jawa anyar yaiku kekawin, kidung lan macapat. Taun pangira-ira kuwi cocog uga karo panemuné Zoetmulder luwih kurang ing abad XVI ing jawa urip bebarengan telu basa, yaiku jawa kuno, jawa tengahan lan jawa anyar. Jroning Mbombong manah I ( Tejdohadi Sumarto, 1958 : 5 ) disebutaké yèn tembang macapat ( sing nyakup 11 metrum ) diciptakaké déning Prabu Dewawasesa utawa Prabu Banjaransari saka Sigaluh ing taun Jawa 1191 utawa taun Masèhi 1279. Ananging miturut sumber liya, macapat ora mung diciptakaké déning sawiji uwong, nanging déning sawetara wali lan bangsawan. ( Laginem, 1996 : 27 ). Para pancipta iku yakuwi Sunan Giri Kedaton, Sunan Giri Prapen, Sunan Bonang, Sunan Gunung Jati, Sunan Murya, Sunan Kali Jaga, Sunan Drajat, Sunan Kudus, Sunan Geseng, Sunan Majagung, Sultan Pajang, Sultan Adi Eru Cakra lan Adipati Nata Praja. Nanging miturut kajian ilmiah ana loro panemu sing nduwèni prabédan ngenani lairé macapat. Panemu sepisan mratélakaké yèn tembang macapat iku luwih tuwa tinimbang tembang gedhé lan panemu kaloro suwaliké. Kajaba panemu iku isih ana panemu liya ngenani lairé macapat adhedahsar perkembangan basa.

A). Tembang macapat luwih tuwa tinimbang tembang gedhé Panemu pisanan nganggep yèn tembang macapat luwih tuwa tinimbang tembang gedhé tanpa wretta utawa tembang gedhé kawi miring. Tembang macapat timbul ing zaman Majapahit pungkasan nalika pengaruh kabudayan Islam wiwit surut ( Danusuprapta, 1981 : 153-154 ). Diandaraké déning Purbatjaraka yèn lairé macapat bebarengan karo kidung, kanthi anggepan yèn tembang tengahan ora ana. ( Poerbatjaraka, 1952 : 72 )

B). Tembang macapat luwih anom tinimbang tembang gedhé Panemu kaloro nganggep yèn tembang macapat lair ing wektu pengaruh kabudayan Hindu tansaya tipis lan rasa kabangsan wiwit tuwuh, yaiku ing zaman Majapahit pungkasan. Lairé macapat urut-urutan karo kidung banjur muncul tembang gedhé abasa jawa pertengahan, sabanjuré muncul macapat abasa jawa anyar. Lan ing zaman Surakarta wiwitan muncul tembang gedhé kawi miring. Wangun gubahan abasa jawa anyar sing akèh disenengi yaiku kidung lan macapat. Prosès pamunculané wiwit nalika lair karya-karya abasa jawa pertengahan sing biasa disebut kitab-kitab kidung, banjur muncul karya-karya abasa jawa anyar arupa kitab-kitab suluk lan kitab-kitab niti. Kitab suluk lan kitab niti iku mènèhi sumbangan sing gedhé marang perkembangan macapat.

C). Tembang macapat adhedhasar perkembangan basa Jroning hipotesis Zoetmulder ( 1983 : 35 ) disebutaké yèn sacara linguistik basa jawa pertengahan dudu arupa pangkal basa jawa anyar, nanging arupa rong cawang singkapisah lan divergen ing basa jawa kuna. Basa jawa kuna minangka basa umum sajroning periode Hindu – Jawa nganti runtuhé Majapahit. Wiwit tekané pengaruh Islam, basa jawa kuna tuwuh miturut rong arah sing béda siji lan sijiné lan nuwuhaké basa jawa pertengahan lan basa jawa anyar. Sabanjuré, basa jawa pertengahan lan kidungé berkembang ing Bali lan basa jawa anyar kanthi macapat-é tueuh ing Jawa. Malah nganti saiki tradisi panulisan karya sastra jawa kuna lan pertengahan isih ana ing Bali.

Jumat, 12 Februari 2010

Sesorah Perpisahan

Nuwun,
Bapak kepala sekolah lan bapak ibu guru ingkang kula urmati, raka kelas 9 ingkang kula tresnani. Pudya puji pudyastuti katur dhumateng Gusti ingkang Maha Agung, ingkang sampun angluberaken rahmat sarta hidayah dhumateng kula panjenengan sami.
Raka kelas sanga ingkang kula tresnani ingkang skedhap malih badhe nilaraken bangku pawiyatan ing SMP menika. Kula minangka wakilipun kelas pitu lan kelas wolu badhe ngaturaken panampi atur perpisahan saking raka kelas sanga. Kula ngraosaken bingah dene panjenengan sampun kasil medal saking SMP menika kanthi nganthongi ijasah mring SMA.
Kula sakanca badhe ngaturaken pangapura awit kekirangan lan kaluputan kula sakanca. Raka kelas sanga ingkang kula tresnani, kula sakanca ugi badhe ngaturaken matur nuwun paring pitedhah dhumateng rayi kelas pitu lan kelas wolu. Kula sakanca boten saged atur pinwales menapa-menapa naming atur matur nuwun wonten ngarsane. Kita namung saged mbales nggangge doa mugi-mugi sukses lan slamet.
Sejatinipun tugas para raka kelas sanga menika luwih abot maneh, saya inggil tingkat pendidikan saya inggil injih tugas ingkang kedah dipunrampungaken. Mula raka kelas sanga kedah semangat sinau mempeng supados menapa mawon ongkang para raka kelas sanga cita-citaaken saged dipuncapai.
Kula cekapi semanten rumiyin atur kula, bilih wonten kiranging atur kawula, kula nyuwun lumunturing samodra pangaksami.
Nuwun.
Parikan dan Cerminan Kondisi Sosial (muh nur aliafif)
Parikan juga sering digunakan sebagai media kritik atas situasi sosial-politik yang terjadi, biasanya dengan unsur komedi. Dengan kata lain, ia menjadi cerminan dari kondisi sosial yang ada di sekitar kita. Kritik-kritik bernada segar dalam parikan tersebut, biasa kita temukan dalam kesenian ludruk khas Jawa Timur.
Seorang seniman ludruk dalam pentas ludruk yang masih murni, diharuskan memiliki kemampuan membuat parikan-parikan segar dan menghibur selama dua jam nonstop. Pemahaman dan kejelian melihat situasi sosial dan meraciknya menjadi barisan-barisan kalimat indah dalam parikan adalah keahlian yang mutlak dituntut dari seorang seniman ludruk.
Awalnya, dia akan menghapal 3-4 parikan yang sudah disusun sebelum pertunjukan dimulai. Kemudian, parikan-parikan berikutnya murni muncul dari improvisasi dan spontanitas. Itulah yang menjadikan kesenian ludruk selalu segar dan tidak membosankan.
Ciri-Ciri Parikan
Semua orang bisa membuat parikan asal memenuhi ciri-ciri parikan seperti berikut ini.
Ada ikatan gatra atau satuan baris.
Memiliki gatra purwaka, yaitu bagian isi atau inti.
Memiliki guru gatra, yaitu aturan mengenai jumlah baris pada setiap bait.
Memiliki guru lagu, yaitu aturan mengenai rima akhir.
Memiliki guru wilangan, yaitu aturan jumlah suku kata pada setiap bait.
Berikut ini beberapa contoh pantun Jowo yang populer.
Wajik klethik, gula Jawa
luwih becik wong prasaja

Manuk emprit nggawa kawat ing wit waru
Dadi murid, kudu hormat marang guru
Berikut adalah tambahan contoh parikan pantun bahasa jowo buat anda
Numpak sedhan nganggo blangkon
angkutan umum dadi becax
mbiyen premium saiki pertamax

wong luwe ora kongang ngadeg
Wis suwe ora mangan gudheg
wani mbanting oleh dedeg
ayo mancing golek dheleg

ngadeg jejeg nyungggi klapa
ora kaya ewuhe nyunggi duren
ora bisa ngadeg bukane apa-apa
ning merga lemes saking olehe keluwen

Tuku gabah ning Semarang
Gabah garing sekepelan
Ra Masalah wedhok lanang
Sing penting duwe bolongan

Nyolong waja tekan balongan
olehe ngedol adoh tekan SUMUT
Bolongan aja sembarang bolongan
bolongan kudu sing iso ngemut

Saka balongan nganti tekan sumut
mung saderma golek kuthuk
Bolongan apa tah sing isa ngemut
ya kuwi sing di arani tutuk

jare Durno, bojone jaran
dede kulo, anakke setan
Awan-awan mangan gethuk
bubar mangan kok ngantuk

saben dina sangu rantangan
isine rantang katon methuthuk
Aku pancen bubar mangan
ning ora mangan gethuk

Ono Teklek kejegur kalen…
Tinimbang nggolek mendingan balen…
Pit Abang
Pite mas Mantri
Nek ngesun Kembang
aku ya 

Bude teko nggowo bolu…
Ngakune joko anake telu
mangan jadah, enteke telu
najan simbah, adhi kelasmu

Nang medan ana terminal Amplas
yen udan kebanjiran nggo susuh kodok
lha mosok ora nduwe ide babar blas
apa ide kuwi di monopoli kaum ortodoks

siji loro telu papat
lima enem pitu wolu
biji loro tetep hebat
angger kembang melu ngguyu

Siji loro telu
astane sedheku
mirengake simbah mu
menawa di dangu

mangan bakwan anget-anget
dipangan karo lombok abang
awan-awan kok adus kringet
luwih penak yen di dus i kembang

kembang mlati kembang kenongo
ojo ganti, mengko gelo
dondong opo salak
duku cilik cilik

ngandong opo mbecak
mlaku timik timik
Bekicot nempel katok
Nyocot thok

Ndelok Monas seko Tugu
Ben ra panas jejer aku
Wit Gedang Awoh Pakel
Omong Gampang Nglakoni Angel

wit Pakel kesrempet bis kota
najan angel tetep usaha
Jajah deso milangkori
Gadjahbengko cen ngangeni

Nyangking Ember Kiwo-Tengen
Lungguh Jejer Tombo Kangen
Esuk Nyuling Sore Nyuling, Sulinge Arek Surabaya
Esuk eling Sore eling, sing dieling ra rumangsa

Pithik walik mangan peyek
isih cilik betah melek

PENANGGALAN JAWA {SARI ADITYA 9F}
Lengkapnya Sistem Penanggalan Jawa
Romo Zoetmulder (1983), di bab 1 buku tulisannya yang berjudul Kalangwan, menunjukkan rumit dan kumplitnya sistem penanggalan Jawa, sehingga ungkapan yang diceritakan oleh seorang pencerita, dapat diperhitungkan tepat kapan kejadiannya dengan penanggalan Masehi. Romo Zoetmulder menunjukkan hal itu dengan narasi pada prasasti Sukabumi yang berbahasa Jawa Kuno, bahwa penanggalan Jawa sangat astronomis, dan meskipun kelihatannya rumit, dalam praktiknya sudah seperti “Kamus Hidup”.
Narasi prasasti Sukabumi dibuka dengan uraian: “Pada tahun 726 penanggalan Saka, dalam bulan Caitra, pada hari kesebelas paro terang, pada hari Haryang (hari kedua Paringkelan), Wage (hari keempat Pasaran), Saniscara (hari ketujuh Padinan)…. dan seterusnya…” yang  setelah diteliti informasi bulan (paro terang) dengan rumusan pasaran, paringkelan, padinan dan seterusnya, saat itu adalah tepat pada tanggal 25 Maret tahun 804 M. Seperti itulah salah satu contoh cara orang Jawa membuat catatan sejarah dari suatu peristiwa besar, yang entah bagaimana maksudnya sampai sedetail itu. Kita sekarang sudah tidak tahu lagi apa maksudnya Paringkelan itu, misalnya. Yang masih tersisa tinggal Pasaran dan Padinan. Itu pun tanpa pengetahuan praktis penggunaannya.
Padahal selain Penanggalan Jawa mengenal beberapa sistem hitungan hari, masih ada lagi kekayaan warisan nenek moyang terkait penanggalan ini, yaitu wuku, mangsa (musim), tahun, dan windu. Penanggalan Jawa memiliki hitungan sebagai berikut: 5 macam hitungan hari, 30 nama minggu (wuku), 12 nama bulan surya dan 12 perlambang musim (untuk bertani dan pelayaran), 8 nama tahun (oleh Sultan Agung nama-namanya diganti dengan huruf-2 Arab, nama asli dulunya belum terlacak lagi…), 4 nama windu, tetapi tanpa kenal angka tahun, karena memang tidak memiliki seorang tokoh penting dalam urusan kehidupannya.
Ya, mengapa harus menggunakan seseorang tokoh untuk menghitung tahun, jika sistem kalender itu adalah karya anonim? Apalagi jika suatu rumus kombinasi nama-nama hari, minggu, bulan, tahun dan windu tertentu mampu menentukan berapa umur sesuatu kondisi? Sebut saja misalnya suatu hari merupakan paduan dari “Radhite (minggu), Kliwon, Uwas, Jagur, Kala” jatuh pada wuku Watugunung, bagian dari musim Srawana, dan bulan “Suro” dari tahun “Alip”  dalam Windu Adi, maka formula hari semacam itu akan berulang pada hari yang ke: 7 x 6 x 5 x 8 x 9 (kombinasi nama-nama hari dari 5 macam hitungan) x 30 (nama wuku) x 12 (musim) x 12 (bulan) x 8 (tahun dalam 1 windu) x 4 (jumlah nama windu) =   2,090,188,800 hari kemudian atau kira-kira 5,726,545 tahun kemudian dengan hitungan tahun matahari.
Tinggal dua Tatanama Hari
Jika kita membaca tanggalan jaman sekarang, kadang-kadang kita temukan dua sistem penamaan hari, yaitu yang dengan hitungan lima harian dan tujuh harian. Bahkan yang paling banyak sekarang hanya memuat satu sistem penamaan hari yaitu tujuh harian seminggu: Ahad (Minggu), Senin, Selasa, Rabu, Kamis, Jumat dan Sabtu. Sistem hitungan lima harian dikenal dengan nama Pasaran, yaitu: Legi, Pahing, Pon, Wage dan Kliwon. Namun demikian “pasaran” hanya tinggal nama, tanpa ada pemaknaan kegunaannya.
Hal ini terjadi, kemungkinan besar karena berubahnya sistem kalender yang digunakan di Indonesia, yang masih lumayan, tidak hanya berdasarkan kalender Masehi yang solar (berdasar matahari, sebenarnya rotasi dan revolusi bumi terhadap matahari), tetapi juga kalender Jawa yang lunar (berdasar peredaran bulan mengelilingi bumi). Padahal, peradaban Jawa memiliki sistem kalender yang sangat lengkap. Untuk hitungan hari ada lima sistem penghitungan, seperti yang disajikan pada Tabel 1 berikut.
 Tabel 1. Nama-nama Hari dalam Penghitungan Hari Penanggalan Jawa.
5 Harian
(Pasaran)
6 Harian
(Paringkelan)
7 Harian
(Padinan)
8 Harian
(Padewan)
9 Harian
(Padangon)
Legi
Tungle (daun)
Radhite
Sri
Dangu (batu)
Pahing
Aryang (manusia)
Soma
Indra
Jagur (macan)
Pon
Wurukung (ternak)
Anggara
Guru
Gigis (bumi)
Wage
Paningron (ikan)
Budha
Yama
Kerangan (matahari)
Kliwon
Uwas (burung)
Respati
Rudra
Nohan (bulan)

Mawulu (benih)
Sukra
Brama
Wogan (ulat)


Sanisçara
Kala
Tulus (air)



Uma
Wurung (api)




Dadi (kayu)
Konferensi ini berlangsung tanggal 20 hingga 25 Oktober 2008, yang jika dihitung dengan sistem perhitungan hari lengkap memiliki ordinat hari sebagai berikut:
 Tabel 2. Hitungan Hari Penyelenggaraan KIKJ 2008
Tanggal
Pasaran
Paringkelan
Padinan
Padewan
Padangon
20 Oktober
Legi
Wurukung
Soma
Sri
Wogan
21 Oktober
Pahing
Paningron
Anggara
Indra
Tulus
22 Oktober
Pon
Uwas
Budha
Guru
Wurung
23 Oktober
Wage
Mawulu
Respati
Yama
Dadi
24 Oktober
Kliwon
Tungle
Sukra
Rudra
Dangu
25 Oktober
Legi
Aryang
Sanisçara
Brama
Jagur
Pada makalah ini, penulis tidak ingin membahas satu persatu dari sistem hitungan hari di atas, namun ingin menyatakan bahwa dalam nama-nama “hari” diatas telah diberi makna simbolik oleh nenek moyang Jawa. Selain itu, dua macam hitungan hari yaitu Pasaran dan Paringkelan, rupa-rupanya pernah digunakan sebagai pedoman berkehidupan di masyarakat. Tidak sekedar menentukan libur dan hari kerja, kapan beribadah, kapan hari bebas, melainkan lebih menyangkut pada kegiatan perekonomian masyarakat. Berhubung pokok bahasan tulisan ini adalah tentang Pasaran, maka mari kita coba kaji simbol-simbol yang telah diberikan oleh nenek moyang Jawa kepada setiap “hari pasaran” yang gunanya untuk memberi gambaran sikap dan sifat seseorang dengan kelahiran “hari pasaran”, sebagai berikut.
Tabel 3. Simbol atau Pasemon “Hari” Pasaran
Hari
Pasemon
Watak Hewan
Legi
Sumendhi ngibarate Ratu Bupati (mengayomi, sanggup, lapang dada, ikhlas)
Kucing (jinak, awas, curigaan) dan Tikus (awas tapi bingungan, betah melek)
Pahing
Cendhana (sangat etungan untung-rugi)
Macan (jauh jangkauannya, individualis)
Pon
Samahita lakuning utusan (jinak budinya, petuahnya banyak diturut, serius)
Domba/Kambing (tidak jauh bermainnya, hanya menikmati miliknya sendiri)
Wage
Prabuanom lakuning dhandhang (cakap tetapi angkuh)
Sapi (jinak, semaunya yang memerintahkan jadi, harus dipelihara, ngeyel)
Kliwon
Wisa marta durjana tengah (ada baiknya tapi juga ada jeleknya, pandai bicara)
Monyet dan Anjing (sulit dijinakkan, tetapi kalau jinak sangat setia)

Selain Pasaran, hitungan hari Paringkelan, kelihatannya pernah dijadikan pedoman dalam mencari nafkah. Perkiraan penulis, penerapan Paringkelan itu kemungkinan memandu pemusatan perhatian (fokus) pada aspek-aspek pencarian nafkah sebagai berikut:
  1. Tunglé (daun) memandu masyarakat dalam memelihara tanaman pertanian
  2. Aryang (manusia) untuk kegiatan sosial bermasyarakat
  3. Wurukung (hewan ternak/rajakaya) fokus untuk usaha peternakan termasuk dalam pemasaran ternak rajakaya (kerbau, sapi, kuda, kambing, domba)
  4. Paningron (ikan air tawar) fokus dalam pemeliharaan ikan
  5. Uwas (unggas) fokus pada usaha peternakan unggas
  6. Mawulu (benih) fokus pada penanaman
Maksud dari fokus tersebut, bukan berarti pada “hari paringkelan” tertentu semua orang bekerja pada pekerjaan yang sama, melainkan pada hari-hari itulah saat yang tepat melakukan usaha-usaha terkait dengan lambang paringkelan sesuai dengan “profesi” masing-masing. Misalnya seorang petani penanam padi, maka penyebaran benih dilakukan pada hari Mawulu, kemudian setiap 6 hari ke sawah memelihara tanaman pada hari Tunglé.
Hitungan 6 harian ini ternyata juga berlaku di Jepang, dengan sistem hitungan “Rokuyou”-nya. Roku adalah enam (6), you adalah sebutan hari. Keenam nama hari dalam rokuyou adalah sebagai berikut:
  • 1. Senshou (hari selamat dan banyak harapan untuk memulai bisnis baru)
  • 2. Tomibiki (hari tidak baik untuk bisnis dan pemakaman)
  • 3. Senbu (kebalikan dari Senshou)
  • 4. Butsumetsu (hari yang dipercaya sebagai hari wafat Buddha)
  • 5. Taian (hari paling baik untuk segala urusan; setiap peristiwa penting seperti pelantikan kabinet, peresmian pabrik dan lain-lain di Jepang biasanya ditepatkan pada hari Taian ini.)
Ketika penulis tinggal di Ishigakijima, Okinawa, hitungan Rokuyou ini dipergunakan sebagai hari pasaran. Pada hari Taian maka para peternak sapi mendatangi pasar hewan untuk bertransaksi segala macam urusan peternakan sapi. Sekarang bagaimana di Jawa?
Seperti judul sub-bab di atas, pertanyaannya adalah mengapa tinggal dua sistem hitungan hari yang tersisa di Penanggalan Jawa? Apakah tidak mungkin (meskipun tinggal dua macam) kita hidupkan lagi penerapannya di masyarakat? Mari kita telisik bersama.
PASARAN PANUNGGALAN
Pasar
Pengertian pasar jaman sekarang menjadi abstrak, karena berupa lembaga tempat transformasi barang dan jasa menjadi memiliki nilai nominal. Barang dan jasa menjadi punya harga. Namun demikian dalam bahasa Jawa, pasar itu sama dengan pekan, sama dengan peken. Tempat keramaian dimana terjadi proses transaksi berbagai macam barang dan jasa, tempat “jual-beli” secara massal (Kamus Kawi-Indonesia, Wojowasito, cetakan ke-10 tanpa tahun; Kamus Jawa Kuna Indonesia, Zoetmulder, 2004). Jadi pasar, pekan dan peken adalah kata asli Jawa karena ada dalam bahasa Jawa Kuna, Bahasa Kawi dan dipergunakan sehari-hari oleh masyarakat Jawa hingga sekarang.
Akibat dari kondisi itu, pasar biasanya menjadi konsekuensi dari adanya kota. Kota diperkirakan berkembang dari tempat interaksi dan transaksi paling sederhana, yaitu ‘perempatan jalan’, yang pada suatu ketika ada orang berkumpul atau bertemu di situ, lalu ada yang menyediakan makanan dan minuman yang dipertukarkan dengan “uang”, kemudian diikuti dengan mata dagangan lain-lain sehingga perempatan menjadi ramai lalu lahirlah kota dengan pemerintahan dan akhirnya menjadi kerajaan. Maka dari itu di beberapa tempat (Madura dan Jawa Timur?) ada kelompok masyarakat yang menyebut perempatan jalan sebagai “krajan”.
Panunggalan
Panunggalan adalah konsep hidup asli orang Jawa. Cermin utamanya adalah faham sangkan-paran dan hubungan Pancer-Mancapat (dalam urusannya dengan kehidupan seseorang, menjadi ’sedulur papat lima pancer‘). Prinsipnya adalah baik pangkal bertolak (asal-usul, sangkan) dan tempat tujuan (paran) adalah TUNGGAL. Mencerminkan suatu gerak dinamis melingkar yang semakin membesar, dengan pandangan mobah-mosik istilah jawa untuk gerak yang dinamis.
Unsur yang bergerak (berangkat pergi ketempat yang sama dengan asal) adalah empat unsur yang berangkat dari dan menuju ke pancer. Dalam konsep perekonomian, maka pancer adalah pusat pemerintahan (ibukota, kuthorojo) dan wilayahnya (wewengkon) yang terbagi menjadi empat wilayah di: Selatan, Barat, Utara dan Timur. Maksudnya di ibukota ada pasar, di empat wilayah juga ada pasar yang merupakan pusat keramaian orang bertransaksi barang dan jasa. Jadi yang bergerak adalah para pedagangnya, berangkat dari Pusat kota lalu bergrak melingkar searah jarum jam ke Selatan, ke Barat, ke Utara, ke Timur lalu kembali ke Pusat. Adanya transaksi mengakibatkan nilai uang menjadi semakin besar. Dengan demikian sistem Pasar Panunggalan seharusnya semakin maju dan menyejahterakan.
Sistem Pasaran Panunggalan dan Ritual Angon Putu
Jika penulis tidak salah mengingat kenangan masa kecilnya, maka demikianlah sistem peredaran kegiatan ekonomi di kota kelahiran penulis, Klaten (dahulu Pajang Kidul), yang menjadi bagian (mungkin salah satu kadipaten wewengkon) dari Kerajaan Surakarta. Sebagai ibukota kadipaten, Klaten memiliki pasar besar di pusat kota dan berlangsung keramaiannya pada “hari pasaran” Kliwon.
Jadi ada jadwal perpindahan pasar besar (untuk hewan ternak dan pet, waktu itu): Kliwon (pusat kota Klaten dan Cawas), Legi (Prambanan dan Kembang – posisi di barat daya dan barat laut Klaten), Pahing (Wedi dan Jatinom – posisi di Selatan dan Timur laut Klaten), Pon (Karangnongko – posisi di Utara Klaten) dan Wage (Pedan – Posisi di Tenggara Klaten). Sedang khusus untuk pasar RAJAKAYA (ternak piaraan besar: sapi, jaran, kebo, wedhus) dan Hewan Kelangenan (truwelu, kirik, cemeng, burung): perputaran pasarnya: Kliwon (Klaten  atau Pajang Kidul), Legi (Prambanan – sebelah barat daya), Pahing (Sunggingan Boyolali – sebelah Timur Laut Klaten, tetapi sebelah Barat Laut Surakarta), Pon (Semin-Gunung Kidul – posisi di Selatan Klaten, tetapi Barat Dayanya Surakarta), dan Wage (Pedan – posisi di Tenggara Klaten yang bersamaan masing-masing sampai ke Pati, Munthilan, dan lain-lain wilayah di Jolodulangmas (Jogja Solo Kedu Banyumas).
Dengan demikian pada waktu itu, pusat kota (katakanlah metropolitan) ya tetap sebagai pusat kota, pusat pemerintahan. Keberadaan perekonomiannya didukung oleh setidaknya 4 wilayah di sekelilingnya. Di wilayah-wilayah secara bergilir menjadi ‘pusat-pusat’ pergerakan ekonomi (pasar), maka arus urbanisasi, tidak perlu terjadi. Perlu diingat bahwa di setiap pasar yang diperdagangkan adalah produk-produk setempat, yang ditambah dengan berbagai produk yang dibawa oleh para pedagang dari wilayah lain.
Kondisi pasar yang serbaneka ini ternyata juga menjadi media pendidikan pemasaran untuk anak-anak. Terdapat suatu tradisi yang disebut dengan angon putu (menggembalakan cucu). Anak-anak yang menginjak umur satu windu (8 tahun) dengan bimbingan kakek (atau orang yang dituakan di keluarga sang anak) diajak dan diperkenalkan dengan kehidupan pasar. Sang kakek dengan membawa cambuk (simbol sedang menggembalakan sesuatu) mengiringi di belakang para cucu (yang dikalungi tambang – simbol sesuatu yang sedang digembalakan) mengenal mata dagangan, proses jual beli, dan beberapa dilatih untuk bertransaksi, sungguhpun hanya sekedar ‘nembung’ beli semangkuk dawet. Pendidikan pemasaran dengan langsung melihat lapangan kepada anak berumur 8 tahun ini mungkin yang tidak ditemui di lingkup budaya lain.
Sayangnya ritual angon putu sekarang sama sekali sudah tidak ada. Alasannya adalah berubahnya sistem pasar di kota-kota dan kawedanan-kawedanan, karena introduksi sistem pasaran lain, termasuk pasar ritel dan toserba. Dalam ingatan penulis, pasar Kliwon (Kliwonan) Klaten menjadi mati setelah pemerintah daerah memisahkan pasar ternak besar dengan pasar unggas dengan memindahkannya ke luar pusat kota. Sejak saat itulah pasar Klaten menjadi sepi. Acara angon putu, berganti menjadi ‘nonton toko‘.
Memudarnya Kondisi Gemah Ripah Loh Jinawi
Berikut penulis kutip kembali penggal Janturan Nuswantoro di Pendahuluan yang kira-kira ada kaitannya dengan Sistem Pasaran Panunggalan: “Gemah kathah poro nangkudo kang lumaku dedagangan anglur selur datan ono pedhoté, labet tan ono sangsayaning margi. Ripah kathah para janmo monco negari kang samyo katrem abebalé wisma ing salebeting kitha, jejel apipit bebasan aben cukit tepung taritis, papan wiyar katingal rupak. Loh subur kang sarwo tinandur. Jinawi murah kang sarwo tinuku. Karto poro kawulo ing padusunan mungkul pangôlahing tetanèn ingon-ingon kebô-sapi pitik-iwèn datan cinancangan rahino aglar ing pangonan wanci ratri bali marang kandhange dhéwé-dhéwé datan wonten kang cèwèt“, yang artinya kira-kira “Gemah, banyak para nahkoda yang berjalan sambil berdagang hilir-mudik tiada putusnya karena tiada mara bahaya di jalanan. Ripah, banyak orang asing yang merasa tenteram berumahtangga di pusat kota dalam pemukiman padat sehingga tempat lapang terasa sempit. Loh, subur semua yang ditanam. Jinawi, murah semua yang dibeli (terjangkau). Karto, masyarakat di pedesaan bertani sungguh-sungguh memelihara ternak kerbau-sapi dan unggas tanpa diikat, pagi mencari makan di padang gembalaan, sore pulang ke kandang masing-masing tanpa ada yang hilang.”
Ya, itulah harapan yang selalu didengungkan oleh Ki Dalang dalam membuka pagelaran. Janturan seperti itu, tentunya bukan hanya harapan, tetapi sudah pernah terjadi. Kondisi itu kiranya dapat diwujudkan jika sistem pasaran panunggalan masih dilaksanakan dengan baik dan tertip. Swasembada berbagai komoditas dapat berlangsung lestari. Karena apa?
Mari coba kita bayangkan. Ada suatu wiayah yang kegiatan perekonomiannya bergiliran dari satu tempat ke tempat lain dengan jadwal yang jelas. Hari Kliwon di pusat pemerintahan (ibukota), Legi di sebelah Selatan ibukota, Pahing bergerak ke sebelah Barat, Pon bergerak ke sebelah Utara, Wage ke sebelah Timur dan kembali lagi ke ibukota pada hari Kliwon berikutnya. Nangkudo yang anglur selur terjamin. Perputaran “uang” dan multiplikasinya berlangsung baik. Ketergantungan akan produk dari luar wilayah dapat ditekan. Petani di pedesaan tetap hidup sejahtera menyelenggarakan usahanya, karena ada kepastian pasar yang terjadwal. Jadwal yang jelas juga memudahkan tindakan pengamanan, sehingga wilayah itu tetap dalam keadaan karto toto raharjo, aman tertib jauh dari mara bahaya. Kondisi Eko Adi Doso Purwo dapat diharapkan mewujud.
Tapi, sekarang? Lihatlah kondisi kota-kota dan kabupaten-kabupaten kita dewasa ini. Dengan semangat OTODA beberapa kabupaten, ibukotanya menjadi Kota Madya dan di luar itu menjadi kabupaten. Kota-kota seolah-olah merasa dapat berdiri kokoh tanpa dukungan wilayah kabupaten, yang dulunya adalah daerah-daerah penyangga perekonomian dengan jadwal pasaran panunggalan. Usaha tani menjadi semakin jauh dari pasar, dengan jembatan para pengumpul dan bandar yang datang langsung ke desa, terkadang dengan sistem ijon. Peternakan rakyat juga ikut memudar, karena kepastian pasar yang semakin hilang.
Pemisahan kota dengan wilayah penyangga dan mengkhususkan kota sebagai area bisnis “non pertanian” menyebabkan arus urbanisasi yang semakin deras. Urbanisasi menyebabkan kantong-kantong pemukiman kumuh dan cenderung meningkatnya kriminalitas di area peri-urban (pinggir kota) dengan ironi harus hidup berdampingan dengan pemukiman-pemukiman mewah berpenjaga keamanan.
Bukti nyata adalah kemacetan lalu-lintas di mana-mana yang bukan dipadati oleh kendaraan-kendaraan yang mentransportasikan barang ke kota sehingga membangkitkan nilai tambah produk lokal pedesaan, melainkan hanya mendistribusikan penumpang. Singkatnya potensi ekonomi wilayah pedesaan semakin terpinggirkan. Ditambah dengan hadirnya toko-toko ritel (sebagian besar dimiliki oleh pemodal asing) yang merambah sampai pedesaan.
PENUTUP: PENERAPAN KEMBALI, MUNGKINKAH?
Sekali lagi, dahulu pusat kota dalam sistem pasaran panunggalan, tetap menjadi pusat perekonomian yang didukung secara bergilir oleh wilayah-wilayah sekitar, yang dahulu (mungkin) disebut Kawedanan. Sekarang, kita lihat konsep OTODA dan pemisahan PEMKOT dengan PEMKAB, mempertontonkan bahwa kota merasa dapat bebas dari wilayah-wilayah penyangga. Hal ini telah menyebabkannya menjadi peri-urban yang menjadi kantong-kantong kekumuhan dan bahkan kriminal kecil-kecilan. Semangat hidup rukun penuh kegotongroyongan berganti menjadi hidup dengan semangat persaingan yang tidak sehat. Antara Pemkot dan Pemkab kadang-kadang malah berebut kesempatan menarik pajak!
Jika kita ingin membangun perekonomian wilayah, maka pasaran panunggalan kiranya menawarkan pemecahan yang komprehensif. Sistem ini dapat diandalkan untuk membangkitkan perekonomian yang dinamis berawal dari ibukota, mengimbas membawa kemakmuran ke wilayah-wilayah penyangga. Produk lokal wilayah secara bergiliran dapat terpasarkan, membawa kondisi karto toto raharjo.
Untuk itu semua, yang pertama kali harus kita akui adalah, bahwa selama ini kita telah mengingkari sifat genetik kejawaan yang dahulu pernah hidup makmur sejahtera di bumi tropika basah ini. Salah satu sifat genetik kejawaan itu adalah sistem panunggalan sangkan-paran dan pancer-moncopat. Bahwa segala sesuatu itu adalah gerakan konsentris membumbung semakin besar. Harus ada yang menjadi Pancer dan harus ada yang sadar betul sebagai moncopat, karena antara sangkan dan paran itu ternyata TUNGGAL adanya. Saatnya semangat perpecahan dan egoisme kita tinggalkan dan kita ganti dengan semangat panuggalan. Kita galang lagi semangat gotong royong dengan nilai rukun, menggantikan semangat persaingan bebas.